دکتر صادق حسنی
اقتصاد شهری و چالشهای نوظهور در مدیریت شهری :
اقتصاد شهری (Urban Economics) بهعنوان شاخهای میانرشتهای از اقتصاد، برنامهریزی شهری و سیاستگذاری عمومی، به تحلیل روابط میان فعالیتهای اقتصادی و فضاهای شهری میپردازد. در قرن بیستویکم، با رشد شتابان شهرنشینی، پیچیدگی عملکردهای شهری و جهانیشدن اقتصاد، شناخت پویاییهای اقتصاد شهری بیش از هر زمان دیگری ضروری شده است. شهرها امروزه نهتنها بستر زیست انسانی، بلکه کانون تولید، مصرف، نوآوری و نابرابری هستند. بررسی اقتصاد شهری در پرتو تحولات جدید، کلید فهم مسائل شهری و تدوین راهبردهای حکمرانی شهری هوشمند و پایدار است.
۱. تغییر ماهیت اقتصاد شهری در عصر دیجیتال
اقتصاد دانشبنیان و تحول نقش شهرها: شهرها از مراکز صنعتی به مراکز نوآوری، فناوریهای پیشرفته و کارآفرینی دیجیتال تغییر یافتهاند. اقتصاد شهری امروز بر پایه شبکههای اطلاعاتی، اقتصاد پلتفرمی و خدمات دیجیتال استوار است.
افزایش نقش سرمایه انسانی و خلاقیت: سرمایهگذاری بر آموزش، مهارتهای نرم و جذب نیروی خلاق، مهمترین محرک توسعه اقتصادی شهری محسوب میشود (Florida, 2022).
۲. مسائل ساختاری اقتصاد شهری
۲.۱ نابرابری اقتصادی و فضایی
تمرکز ثروت در مناطق خاص: شکلگیری «جزایر ثروت» و «دریاهای فقر» درون شهرها، منجر به قطببندی اقتصادی و اجتماعی میشود.
گسترش حاشیهنشینی و اقتصاد غیررسمی: در بسیاری از کلانشهرهای جنوب جهانی، اقتصاد غیررسمی بیش از ۵۰٪ اشتغال شهری را شکل میدهد که فاقد امنیت شغلی، بیمه و مالیات است (UN-Habitat, 2023).
۲.۲ بحران تأمین مسکن
سوداگری زمین و کاهش عرضه مسکن مقرونبهصرفه: افزایش قیمت زمین، باعث رانده شدن گروههای کمدرآمد از بازار رسمی مسکن شده است.
دوگانهسازی فضایی شهر: جدایی فضایی گروههای اجتماعی با پیامدهای امنیتی، فرهنگی و اقتصادی همراه است.
۲.۳ ضعف ساختار مالی شهرداریها
اتکای بیش از حد به درآمدهای ناپایدار (مانند عوارض ساختوساز): این وابستگی موجب توسعه نامتوازن و نبود سرمایهگذاری در خدمات عمومی میشود.
فقدان زیرساختهای مالی نوآورانه: مانند اوراق مشارکت شهری، بودجهریزی مشارکتی و مالیات هوشمند مبتنی بر دادههای فضایی.
۳. چالشهای نوین در حکمرانی اقتصاد شهری
۳.۱ اقتصاد پلتفرمی و چالش عدالت
اوبرایزیشن (Uberization) خدمات شهری: ورود پلتفرمهایی چون اوبر، اسنپ، دیجیکالا و ایربیانبی، ساختار سنتی بازارها را دگرگون کردهاند، اما با چالشهای حقوق کار، مالیاتگریزی و کنترل شهری همراه هستند.
۳.۲ شهرهای هوشمند و اقتصاد دادهمحور
شهر بهعنوان اکوسیستم داده: مدیریت بهینه ترافیک، انرژی، پسماند و خدمات با تحلیل دادههای شهری ممکن شده اما دغدغههایی درخصوص حریم خصوصی، انحصار پلتفرمها و شفافیت وجود دارد.
۳.۳ تابآوری اقتصادی در برابر بحرانها
بحرانهای چندلایه (همچون کرونا و تغییر اقلیم): شوکهای بیرونی، اقتصاد شهری را به شدت تحتتأثیر قرار داده و نشان دادهاند که تابآوری شهری باید اقتصادی، اجتماعی، اکولوژیکی و فناورانه باشد.
۴. مسیرهای نوآورانه برای بهبود اقتصاد شهری
توسعه اقتصاد محلی و چرخشی (Circular Economy): کاهش ضایعات، استفاده مجدد از منابع و حمایت از مشاغل کوچک محلی.
بودجهریزی مشارکتی: مشارکت ساکنان در تصمیمگیریهای مالی شهری.
مالیات بر ارزش افزوده فضایی: بهرهبرداری از افزایش ارزش زمین ناشی از توسعه زیرساختها.
ایجاد نواحی نوآوری شهری: شهرهای خلاق با پشتیبانی از استارتآپها، مراکز رشد و فضاهای کار اشتراکی.
برنامهریزی اقتصاد سبز شهری: سرمایهگذاری در انرژیهای پاک، حملونقل پایدار، کشاورزی شهری و فناوریهای اقلیمی.
نتیجهگیری
اقتصاد شهری امروز در معرض تحولات عمیق فناورانه، اجتماعی و زیستمحیطی قرار دارد. برای مواجهه با مسائل ساختاری، نابرابریها، بحرانهای زیستمحیطی و چالشهای حکمرانی، نیاز به بازتعریف سیاستهای اقتصادی شهری بر پایه داده، مشارکت، عدالت فضایی و تابآوری داریم. آینده اقتصاد شهری در گرو پیوند هوشمندانه میان برنامهریزی فضایی، نوآوری فناورانه و عدالت اجتماعی است .
دکتر صادق حسنی
دیدگاه خود را بنویسید