دکتر صادق حسنی
واکاوی مفهوم شکوفایی در توسعه شهری :
بخش اول ؛
واکاوی مفهوم شکوفایی در توسعه شهری
بازاندیشی نظری و کاربستهای آیندهنگر
در ادبیات معاصر توسعه شهری، مفهوم «شکوفایی» (Urban Flourishing) فراتر از رشد اقتصادی، رفاه مادی یا توسعه کالبدی مطرح شده و بهمثابه یک پارادایم نوین در حکمرانی شهری در حال تکوین است. شکوفایی در این معنا، نه یک وضعیت ایستا، بلکه یک فرایند پویا، چندلایه و چندبعدی است که به زیستپذیری، عدالت فضایی، تابآوری رواناجتماعی، و بالندگی خلاقانه شهروندان توجه دارد. این مفهوم، بهویژه در دهه سوم قرن ۲۱، بهعنوان پاسخی به بحرانهای پیدرپی زیستمحیطی، اپیدمیولوژیک، اقتصادی و حکمرانی، در حال بازتعریف مدلهای سنتی توسعه است.
۱. از رفاه به شکوفایی: گذار از اقتصادمحوری به انسانمحوری
در نگاههای کلاسیک، توسعه شهری عمدتاً با شاخصهایی چون تولید ناخالص داخلی، سرمایهگذاری زیرساختی، و رشد جمعیت ارزیابی میشد. اما مفهوم شکوفایی، بر بازتعریف کیفیت زندگی شهری تأکید دارد و فراتر از شاخصهای عینی، به سنجش معیارهای ذهنی مانند حس تعلق، امید شهری، معناجویی جمعی، سرمایه فرهنگی، و شادکامی هدفمند میپردازد. این تغییر پارادایمی، توسعه را از «داشتن» بهسوی «شدن» سوق میدهد.
۲. شکوفایی بهمثابه اکوسیستم پیچیده شهری
در رویکردهای سیستمی-نوظهور (emergent systems thinking)، شکوفایی شهری بهمثابه یک اکوسیستم در حال تکامل تلقی میشود که تعاملات میانسطحی بین ساختارهای نهادی، ظرفیتهای اجتماعی، زیستبوم طبیعی و فناوریهای نوین را در برمیگیرد. در این چارچوب، شهر نه فقط یک مکان، بلکه یک «زیستجهان مشارکتی» است که در آن کنشگران، معانی، فضاها و زمانها در تعامل سازنده قرار میگیرند.
۳. شاخصهای نوین شکوفایی شهری
از سال ۲۰۲۰ به این سو، مدلهای جدیدی از شاخصگذاری شکوفایی شهری مطرح شدهاند که شامل:
شاخص «سواد زیستی شهری» (Urban Bio-literacy): توانایی شهروندان در فهم، تعامل و همزیستی پایدار با نظامهای زیستی شهر.
شاخص «معنا و امید شهری» (Urban Meaning & Hope Index): ارزیابی ظرفیت شهر برای تولید امید اجتماعی و آیندهنگری جمعی.
شاخص «سرزندگی اکولوژیکی» (Ecological Vitality): توان شهر برای همافزایی بین تنوع زیستی، بازتولید منابع، و رفاه روانزیستی.
۴. شکوفایی بهعنوان مبنای حکمرانی یکپارچه آیندهنگر
شکوفایی، در دیدگاههای نوین، زیربنای طراحی مدلهای حکمرانی هوشمند و یکپارچه است. شهرهایی که به شکوفایی میاندیشند، از حکمرانی اقتدارگرا و بخشینگر عبور کرده و بهسوی حکمرانی تعاملی، شفاف، بینرشتهای و مبتنی بر «حق به شهر آینده» گام برمیدارند.
۵. جمعبندی و افقگشایی
در نهایت، شکوفایی شهری را میتوان بهمثابه یک چشمانداز تلفیقی دانست که در آن توسعه اقتصادی، عدالت اجتماعی، خلاقیت فرهنگی، تابآوری محیطی و معناجویی انسانی بهصورت همافزا عمل میکنند. این مفهوم، بیش از هر زمان دیگر، نیازمند بازتولید معرفتشناختی، بازآرایی روششناسی و بازطراحی سیاستگذاری شهری است.
بخش دوم
شکوفایی در توسعه شهری
چارچوبی نوین برای شهرهای آینده
توسعه شهری در دهه سوم قرن بیستویکم با چالشهای بنیادینی چون بحران اقلیم، نابرابری اجتماعی، گسستهای فضایی و کاهش کیفیت زندگی مواجه است. در این بستر، مفهوم شکوفایی شهری به عنوان صورتبندی جدیدی از توسعه شهری ظهور یافته که بهجای تمرکز صرف بر رشد اقتصادی یا زیرساختی، به تلفیق معنا، روانسلامتی، عدالت فضایی و زیستپذیری همهجانبه میپردازد.
۲. مبانی نظری شکوفایی شهری
۲.۱. سطح معرفتشناختی شکوفایی برخاسته از سنت یودایمونیا در فلسفه ارسطویی، بر تحقق زندگی معنادار و ارزشمند تأکید دارد. در ادبیات شهری، این مفهوم نشانگر گذار از توسعه کمی به کیفی، از رشد به بالندگی، و از مصرفگرایی به اخلاق فضایی است.
۲.۲. رویکردهای نظری
نظریه توانمندیها: (Sen, Nussbaum) تأکید بر فراهمآوری زمینههای تحقق قابلیتهای انسانی در شهر
روانشناسی مثبتگرا: (Seligman) مدل PERMA بهعنوان شاخصهای شکوفایی فردی در بستر شهری
شهرهای زیستدوست: (Beatley) تأکید بر همزیستی با طبیعت برای ارتقای سلامت و انسجام روانی
شهرهای مراقبتمحور: (Tronto, Fainstein) توجه به اخلاق مراقبت، عدالت جنسیتی و فضایی
۳. ابعاد شکوفایی شهری
۳.۱. انسانی: امید، معنا، تعلق، خلاقیت ۳.۲. فضایی: طراحی انسانمحور، عدالت فضایی، پیادهمحوری ۳.۳. زیستمحیطی: همزیستی با طبیعت، تابآوری اکولوژیکی ۳.۴. حکمرانی: مشارکت، شفافیت، بازنمایی اقلیتها
۴. شاخصهای نوین شکوفایی شهری
Urban Meaning Index: سنجش حس معنا، هدفمندی و تعلق در زندگی شهری
Bio-literacy: سطح آگاهی شهروندان نسبت به فرآیندهای طبیعی شهر
Flourishing Commons: کیفیت حکمرانی بر منابع عمومی
Socio-ecological Synergy: ارزیابی همافزایی بین جامعه و اکوسیستم
۵. مدل مفهومی سهسطحی شکوفایی شهری
سطح ریز (Micro): تجربه زیسته فردی (معنا، شادی، امید)
سطح میانه (Meso): سیاستهای شهری (طراحی، خدمات، فضاهای عمومی)
سطح کلان (Macro): حکمرانی کلان، آیندهپژوهی، اقتصاد معنابنیان
۶. سناریوهای آیندهپژوهانه برای شهرهای شکوفا
شهرهای معنابنیان: تمرکز بر زندگی معنادار و اخلاقمحور
شهرهای باززاینده: همافزایی فناوری، طبیعت و عدالت
شهرهای اشتراکی: مدیریت جمعی فضا، اقتصاد مشارکتی
۷. نتیجهگیری و پیشنهادات سیاستی
مفهوم شکوفایی شهری نیازمند بازتعریف ساختارهای موجود در برنامهریزی، طراحی و حکمرانی است. برای نیل به شهرهای شکوفا، پیشنهاد میشود:
طراحی شاخصهای ملی شکوفایی شهری
تلفیق روانشناسی و فلسفه در سیاستگذاری شهری
تقویت ظرفیتهای میانرشتهای در تربیت مدیران شهری
ایجاد نهادهای عمومی برای سنجش معنا، امید و رضایت زندگی شهری
دکتر صادق حسنی
دیدگاه خود را بنویسید